Gassal vesilesiyle… Tarihteki meyyit ritüelleri

Ümit Yenişehirli

TRT’nin dijital platformu Tabii’de yayınlanan Gassal dizisi, anaakım dizi kesimine ezberleri bozan bir içerikle geldi.

Ölüm üzere, çağdaş insanın umarsız bir gayretle günlük hayatından uzaklaştırmaya çalıştığı, uzaklaştırdığını zannettiği bir alanı, mesleği meyyit yıkamak olan birisi etrafındaki olay örgüleriyle getirip gündemin ortasına koydu.

ÖLÜLER GERİ GELMESİN DİYE BAL SÜRERLERDİ…

Gassal sözlüklerde, “Arapça ‘ğsl’ kökünden gelen ‘ghasl’ (yıkama) fiilinden türetilmiş ‘ġasala’ (yıkadı) fiiliyle kontaklı ‘ölü yıkama’ formundaki meslek ismi. ‘Gusletmek’ de (boy abdesti) tıpkı kökten gelmekte.” olarak geçiyor.

Gassal, bizim inancımız ve örfümüzde, vefat edene son misyonu yapan kişiyi tanımlamak için kullanılmaktaysa da benzeri vazife ya da misyonlar silsilesi, dünyanın her tarafında ve tarih boyunca daima var oldu.

Encyclopedia Britannica ve Columbia Encyclopedia’nın “Defin” hususlarında yer alan bilgilere nazaran, Mezopotamya toplumlarındaki hurafelerle iç içe geçmiş vefat fenomeni, hayatını kaybedene yönelik yapılan misyonları de etkilemekteydi. Onların inancına nazaran, ölüleri uğurlarken yeterli davranılmazsa geri gelirler ve herkesi rahatsız ederlerdi.

Bu nedenle de Sümer ve Asur’da gömülecek insanlara hoş kokular sürülür, yanına yiyecekler konulan mezarlarına içki dökülürdü. Asurlular olayı düzgünce abartmışlardı. Ölülerini ya bal haznelerine koyar ya da buna güç yetiremezlerse vücudu balla sıvarlardı. Sümerlerdeki tuhaf bir gelenek de ölüleri çıplak gömmekti.

Sonraları bunun uygunsuzluğundan rahatsızlık artınca, en hoş giysileri giydirmek yaygınlaşacaktı. Düz, sade, beyaz kefen ise antik Musevilerle dünya tarihinde görünür olmuştu.

ÖLÜ DUDAĞINA ÖPÜCÜK KONDURMAK

Eski Yunan’daki mevt ritüeli, öncelikle ölenin nitekim ölüp ölmediğini manaya uğraşıyla başlardı. Onlar, ruhun vücudu bir nefes ya da rüzgâr esintisi üzere terk ettiğine inanıyorlardı. Mevti teyit etmek için de ağzına düzgünce yaklaşılır, bazen dudaklarına ayna yaklaştırılarak, buhar izi olup olmadığını denetim ediyorlardı.

Cenazenin bir yakını da mevtten uygunca emin olunca “dudakları mühürlemek” anlayışıyla ölüyü öperdi. Ayrıyeten cenazenin dudakları ortasına para koyma âdeti de yaygındı.

Bu para koyma âdeti ise dünya ile öte âlemi ayıran bir ırmak olduğu, bu ırmakta de ruhları karşıya geçirme işini yapan “Kayıkçı Charon”a para verilmesi gerektiği inancından kaynaklanıyordu. Para vermezsen ruhun ortada kalırdı!

ANTİK YUNAN’DA EVVEL YAĞLAMA, SONRA YAKMA VARDI

Yunan dünyasında zeytinyağı çok yaygın tüketilen bir besindi. Zeytinyağının gastronomideki bu ehemmiyeti, beşerler dünyayı terk ederken de geçerliydi. Bu nedenle de ülkü bir cenaze merasimi için ölüyü zeytinyağıyla mesh etmek kuraldı. Sonrasında da vücuda en hoş elbiseler giydirilirdi.

Toplumda, gömmeyle birlikte yakma da yaygındı. Ortalık bir yerde yüksek bir yatağa konulan vücut merasimle yakılırdı. Sonrasında aile, vücut kalıntılarını toplar, ekseriyetle meskenlerinin bahçesine ya da konut içine gömülür ya da bir korumaya konulurdu. Öte yandan, Hindistan coğrafyasında ise ölen adamın karısını canlı diri yakmak da merasimin bir kesimiydi.

Antik Yunan’da cenaze merasimleri çoklukla şafak vakti gerçekleştirilirdi. Bunun nedeni, o zamanın zihniyetine nazaran korkmaya, tiksinmeye yol açan mevti ve ölüyü olabildiğince günlük hayatın dışındaki bir vakit diliminde tutma eğilimiydi.

ÖLÜ YÜZÜNE MAKYAJ YAPMAK

Antik toplumlarda ölülerle ilgili bir öbür tuhaf uygulama makyaj olayıydı. Cenaze levazımatçılarının merasimlerle ilgili bir kıymetli işi de “ölü yüzü pudralamak”tı.

Ölümün kesinleştiğinin belirlenmesinin akabinde levazımatçı tüm ciddiyetiyle ölen kişinin yüzünü evvel pudralar, sonra da kabiliyetine ve yaygın makyaj modalarına nazaran hızı süslerdi. Ölen şahsa kozmetik uygulamak, ailelerin maddi durumunun yüksekliğine nazaran çok gösterişli bir biçime de bürünebilmekteydi.

Aile, cenazeyi “yaşıyormuşçasına” meskenin içinde bazen oturur vaziyette, hatta yemek masasında, mükellef bir sofraya karşı da tutabilirdi. Bu ritüel, basitçe iddia edilebilir münasebetlerden ötürü en fazla yedi gün sürdürülürdü.

ÖLEN BİREYLERİ UNUTMAMAK İÇİN FOTOĞRAF VE HEYKEL YAPARLARDI

Yunan ve Roma toplumlarında fotoğraf ve heykelin çok yaygınlaşmasında ölüleri unutmama anlayışının da tesiri büyüktü.

Aileler, mezarların başına ölülerinin fotoğrafını ya da büstünü koyarlardı. Varlıklı kesim tam uzunluk heykeller de yaptırırdı.

İnsanlar daha hayattayken, portre fotoğraflarını yaptırır ya da heykeltraşlar buna nazaran çalışsınlar diye alçıyla yüz masklarını çıkarttırırlar ya da direkt büstlerini yaptırıp bir kenara koyarlardı.

Günümüzde de yaygın olan, mezar etrafına çelenk koyma da birinci kere antik Yunan’da görülen bir âdetti.

KÖLE VE YOKSUL CENAZELERİ ÇÖPLÜĞE ATILIRDI

Tam bir sınıfsal toplum olan Yunan ve Roma’da, köle ve dar gelirliler ise insanlık onuruna yakışır bir cenaze merasiminden mahrumdular. İdare ya da köle sahipleri yahut yoksulların yakınları, cenazeyi alır, törensiz bir halde kent dışındaki çöplüğün bir kenarında oluşturulan kısma “atarlardı”.

Kimi vakit da çukurlar açılıp, buraya üst üste ve toprak atılmadan bırakılırlardı. Vakit içinde bilhassa veba salgınları sırasında bu formülün sakıncaları daha da artmaktaydı. Bu ortada; Roma’da Tiber, Paris’te de Sen ırmağı yoksul ölülerin “atıldığı” yerler ortasındaydı.

Ayrıca hatalılar da misal muameleye maruz kalmaktaydı. Bu ortada, köle sahipleri, belediyeye küçük bir ceza ödeme karşılığında isterlerse cenazeyi kapının önüne de bırakabilmekteydiler.

MISIRLI RAHİPLER MUMYALAMAYI AVRUPA’YA GETİRDİ

Eski çağlarda mumyalama da bir vefat ritüeliydi. Fakat cesedi tahnit, antik Mısır dışında pek bilinen bir formül değildi. Gerek Yunan gerekse Roma toplumlarında az da olsa mumyalamanın görülmesi ise Mısırlı rahipler vasıtasıyla olmuştu.

O periyot toplumlarında yaygın bir inanç pratiği olarak birbirlerinden “tanrı ithal etme” alışkanlığıyla kimi Mısır rablerine Yunan ve Roma’da da tapınılmaya başlanmıştı.

Bazısı asırları bulan bu geçişlerde başrolde olan rahipler, Mısır’daki merasim ve uygulamaları Yunan ve Roma coğrafyasına taşımış, mumyalama da böylelikle Avrupa’da görülür olmuştu. Lakin bu formül tekrar de çok fazla yaygınlaşmamıştı.

SAÇLARINI YOLAN, VÜCUDUNU DÖVEN İNLEME ALAYLARI

Eski zamanların cenaze merasimlerinin ehemmiyet verilen bir gösterisi de ölen kişinin vefatına üzülenlerin çok olduğunu görünür kılmaktı. Bunun için “İnleme Alayları” oluşturulur, birçoğu fiyat karşılığı tutulan bayanlar, cenaze merasimi boyunca saçlarını yollar, elbiselerini yırtar, bedenlerini yumruklardı.

Başlarda sahiden hafif inlemeler formunda başlayan ağıt gösterisi, kimi bayanların eserikli haliyle giderek denetimden çıkar, çığlıklar ortalığı kaplardı.

Bu merasimlerde ayrıyeten, fiyat karşılığı tutulan erkek tiyatrocular, yüzlerinde ağlayan hızları tasvir eden maskelerle kortejde ilerlerlerdi. Zenginlerin cenaze merasimlerinde tam teşekküllü bandolar da vazife yapardı.

ÖLÜ İÇİN KURBAN EDİLEN DOMUZLARI ÇEKİÇLE ÖLDÜRÜRLERDİ

Geçmiş çağların kimi cenaze merasimlerinde, ölen kişinin ruhu için kurban kesme de vardı. Merasimin bu kısmı olağanüstü yabanî bir biçimde ilerlerdi.

Roma’daki bu uygulamada, mezarın yanına getirilen domuz ya da domuzlar, acımasız bir halde çekiçlerle başlarına vura vura kurban edilirdi. Ölen kişi yüksek bir misyonda ya da zenginse kurban edilen domuzların sayısı da artardı.

Hayvan öldükten sonra bağırsakları çıkartılır, “kâhin” de bu iç organların haline bakarak ölen kişinin öbür dünyadaki durumuna ait bir şeyler anlatırdı.

Hayvan, bazen mezarın yanında yakılan bir ateşte pişirilir ve cenazeye katılanlara bir ziyafet verilirdi.