Ümit Yenişehirli’nin kaleminden: CHP’nin ‘laik Nasreddin Hoca’sı

CHP’nin, diğer partilerin varlığına müsaade etmediği tek parti iktidarı devrindeki laikleşme ve asrîleşme uğraşları, genel çizgileriyle daima bilinse de birtakım teşebbüsleri gölgede kalmıştı.

PEYGAMBERLER TARİHİ’NE YASAK, NASREDDİN HOCA’YA LAİKLİK AŞISI

Bu teşebbüslerden birisi de halk ortasındaki yaygın anlatıları laikleştirme gayretiydi. “CHP aklı”, milletin gerici tesirler altında kalabileceği sanrısıyla kimi dinî yapıtların bir daha yayınlanmamasını, birtakım halk öyküleri, destanları ve öteki edebî verimlerin ise parti ideolojisine uydurularak tekrar yazılmasını kararlaştırmıştı.

Bu doğrultuda Kerbela Şehitleri, Ebu Müslim Horasanî, Veysel Karanî, Hüccet’ül İslam ve Tarih-i Enbiya (Peygamberler Tarihi) üzere “gerici” yapıtların yüksek tirajlarla millet tarafından okunduğu, bu durumun tehlikeli olduğu öne sürülmüştü.

Buna karşılık, Nasreddin Hoca kıssaları, Leyla ile Mecnun ve Kerem ile Aslı üzere halk destanlarının ise laik ve çağdaş yaklaşımlarla yine yazdırılması için teşebbüsler başlatılmıştı. Bu akıl almaz ve trajikomik teşebbüs, dönemin hem İçişleri Bakanı hem de CHP Genel Sekreteri olan Şükrü Kaya’nın öncülüğünde hayata geçirilmek istenmişti.

HALK KİTAPLARINI ISLAH ETME PROJESİ

CHP’nin önde gelen isimlerinden olan Şükrü Kaya, İçişleri Bakanı imzasıyla yayınladığı 11 Mayıs 1937 tarihli genelgeyle halk kitaplarının ıslah edilmesini emretmişti. Genelgeyi, CHP bürokrasisinin basını denetim eden ismi olan Matbuat Umum Müdürü Vedat Nedim Tör hazırlamış, İçişleri Bakanı Şükrü Kaya da imzalayarak muharrir, yayıncı ve kitapçılara göndermişti.

Tamimde; o devir yayımlanmakta olan halk anlatılarının, irticayı telkin edici ve hurafelerle dolu, laikliğe karşıt içeriklere sahip olduklarından bahsedilerek, bu yayınların Cumhuriyet ülküsüne nazaran yetiştirilmek istenen kuşağa uygun olmadığı belirtilmişti.

Tiraj konusuna da temas edilen yazıda, münevverlerin okuduğu kitapların iki binden fazla satmadığı, buna karşılık halk destanları ve dinî kıssaların ise en az elli bin tiraj yaptığı belirtilmişti.

Konuyu kitap haline getiren Faruk İstek Güloğlu da “Babıali’nin münevver muharrirleri tarafından yazılan uzunluk boy şaheserler kitap depolarında çürürken, sahafların bastığı ‘berbat tabirli, dini tahrikât yapar mahiyette, efsane ve batıl itikatlarla dolu’ denilen kitaplar niye binlerce nüsha satılıyor? Münevverler halk kitabı okumuyor ve bunlara düşmanlık besliyor.” değerlendirmesinde bulunmuştu.

‘MİKİMAVZ’ (MICKEY MOUSE) ÜZERE, TİPLERİ BİREBİR KALSIN MEVZULARI DEĞİŞSİN

Genelgede, müelliflerin kitapları nasıl yazmaları gerektiğine ait ayrıntılı direktifler de yer almıştı.

Tamimde, “Nasıl ki Mikimavz tipi sürekli tıpkı kalmakla bir arada her sinemada farklı bir mevzuun ve farklı bir muhitin kahramanı oluyorsa, üstte isimleri geçen ve halkın çok yeterli tanıdığı tipleri de yesyeni konular içinde kullanmak ve böylece halkın alışık olduğu kahramanları yeni Türk İnkılap ve medeniyeti gayelerine uygun telkinler yapan maceralar içinde yaşatmak istiyoruz.” denilmekteydi.

HALK KAHRAMANLARININ İNKILAPLARA UGUN YENİ MACERALARI

Köy ve kasabalardaki geniş halk yığınlarının okuma muhtaçlığını karşılayacak çalışmalar yapılması istenen genelgede şu direktiflere yer verilmişti: “Halkın ulusal ve kültürel terbiyeleri üzerinde tesirli olacak, telkin yapıldığı hissi vermeden onları gerek sevindirerek gerek acındırarak etkisi altına alacak yeni halk kıssaları ve romanları yazılmalıdır. Bunun için halk anlatıları tekrar yazılarak kültürel bedellerle donatılmalıdır. Halkın çok âlâ tanıdığı halk anlatısı kahramanları, Türk inkılap ve medeniyeti gayelerine uygun telkinler veren yesyeni maceralarda yaşatılmalıdır.”

CHP’nin genelgesinde daha sonra, öykülerin on yapıttan oluşan birinci serisi olarak Nasreddin Hoca, Âşık Garip, Köroğlu, Ferhatla Tatlı, Leyla ile Mecnun, Yedi Âlimler, Tahirle Zühre, İstek ile Kamber, Şahmeran ve Kerem ile Aslı kitaplarının inkılaplara uygun olarak yine yazılması emredilmişti.

ARZU İLE KAMBER’E HALKEVİ’NDE DÜĞÜN, THK’YA BAĞIŞ YAPTIRDILAR

Halk anlatılarının CHP ideolojisiyle tekrar yazılması talimatı alan gazeteci, muharrir ve yayıncılar çabucak çalışmaya başlamışlardı. Bu ilk parti yayınlar, klâsik anlatının ruhuna uymayan ve bağlamı dışında olduğu için gülünç kaçan sahnelerle dolu bir biçimde piyasaya çıkmıştı.

CHP milletvekili Bekir Sıtkı Kunt’un kaleme aldığı, Dilek ile Kamber’in yeni versiyonunda, âşıkların düğünü CHP’nin örgütlerinden biri olan Halkevi’nde yapılmıştı. Ayrıyeten İstek, ölen kocasından kalan mirası da kabul etmeyip Türk Hava Kurumu’na bağışlamıştı.

Cinselliğe de yer verilen yeni anlatıda, İstek ile Kamber’in mahrem anları epey ayrıntılı canlandırılmıştı. Yeni düzenlenen destanlarda ayrıyeten, çokça saz çalma, cümbüş ortamı ve içki tasvirleri de yer almıştı.

KEREM İLE ASLI’NIN DANSI

Kerem ile Aslı siparişini alan Orhan Seyfi Orhon da kitabın birinci sayfasında “Başlarken” başlığı altında, kitabın yazılış nedeninden bahsetmişti. Muharrir, Matbuat Umum Müdürlüğü’nün halk destanlarının modernize edilmesi istikametindeki isteğinin hayata geçirilebilirliğini deneyim etmek amacıyla bu kitabı kaleme aldığını belirterek, yapıtı beğendirebilirse bu yolda çalışacağını vadetmişti.

Orhon’un kitabı, tam bir absürtlük çizgisinde ilerlemişti. Kadro elbiseli, kravatlı, fötr şapkalı, 1930’ların Ankara’sında dolaşan “Asrî Kerem”, özgün destanda olduğu üzere Aslı’sına kavuşma uğraşlarında bulunuyor fakat bir türlü sevdiğine kavuşamıyordu.

Orhan Seyfi Orhon’un Asrî Kerem ile Aslı’sının aşk macerasında periyodun ortamı canlandırılmıştı. Anlatıda, çiftin çağdaş müzikler eşliğinde dans partilerine katıldıkları sahneler de yer almıştı.

Aslı’ya kavuşmak için tren ve otobüsle seyahat yapmak isteyen Kerem’in bir kasveti da bu taşıtlara verecek parasının olmamasıydı. Sonunda Ankara’ya ulaşan Asrî Kerem, kenti gezerken, eski halk âşıkları üzere güzellemeler besteleyerek, Çankaya Köşkü’nü, Türkiye İş Bankası’nı övücü türküler çığırmıştı.

ASRÎ KEREM DE AŞKINDAN YANDI ANCAK ELEKTRİK ÇARPMASIYLA!

Hikâyede, daha pek çok sorun yaşayan Asrî Kerem, sonunda kendisini çağdaş hale getiren Matbuat Umum Müdürü Vedat Nedim Tör’e giderek Aslı’ya ulaşabilmek için yardım istemişti.

Tör ise eski fikirlerinden vazgeçtiğini, Kerem’in de bu türlü yapmasını, yani aşkından vazgeçmesi gerektiğini tavsiye etmişti. Bu sözleri işiten Asrî Kerem, derin bir “ah” çekmiş, bu esnada istikrarını kaybetmiş, toparlanmak için elektrik fişini tutmuş fakat akıma kapılıp oracıkta yanıp kül olmuştu. Böylelikle orjinal destandaki üzere yeni uyarlamada da Kerem aşkından yanıp bitmişti.

İlk beş kitabın yazdırılmasının akabinde projenin tuhaflığının CHP’li kimi isimlerce de kabul edilmesi üzerine, geri kalan kitapların siparişi durdurulmuştu. Partiye yakın şairlerden biri olan Behçet Necatigil, “Bu proje olumlu sonuç vermedi ve teşebbüs yarıda kaldı. Öyküler, asıllarındaki tadı, üslubu ve masalsı havayı yitiriyorlar.” diye yazmıştı.

– Dr. Mehmet Fatih Akbaba, “Halk Öykülerinde Matbuat Umum Müdürlüğü’nün Aldığı Kararların Uygulanmasına Bir Örnek: İstek ile Kamber Hikayesi”, Osmanlı Medeniyeti Araştırmaları Dergisi, Temmuz 2024

– Doç. Dr. Ahmet Özgür Güvenç, “Bir Halk Kıssası Parodisi. Asrî Kerem”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Eylül 2019